Биз Бишкектин бейнесин годонимдер* призмасы аркылуу түзүү үчүн шаарыбыздын бардык көчөлөрүнүн аталыштарын талдап чыктык.

Уссурийскиден Тирасполго, Чукоткадан Кавказга чейин — Бишкектеги көчөлөрдүн аталыштары ушундай кеңири чөлкөмдөгү жерлердин урматына коюлган. Буга таң калыштын кереги жок — борбор шаарыбыздын ар бир төртүнчү* көчөсү же чолок көчөсү географиялык объектилердин, мисалы, шаарлар, айылдар, тоолор, суулар, аралдар жана башкалардын урматына аталган.

Алардын дээрлик баары, кандай гана болбосун, Советтер Союзу жана «социалисттик лагерь» менен байланышкан — азыр көчөлөрдүн аталыштары түшүндүргөн географиялык объектилердин болжол менен 40% Кыргызстанда, калгандары — башка постсоветтик өлкөлөрдө же Чыгыш Европада жайгашкан.

Шаарлар — годонимдерге ат коюу үчүн эң популярдуу географиялык объектилер. «Географиялык» көчө жана чолок көчөлөрдүн болжол менен жарымы ошолорду эстетет.

Бишкектин көчөлөрүнө ысымын берген ар бир экинчи шаар Орусиянын аймагында жайгашкан. Көпчүлүк учурда алар анчалык деле белгилүү же атактуу муниципалитеттер эмес, чакан, эл көп биле бербеген шаарчалар болуп саналат.

Мисалы, Бодайбинский чолок көчөсү Бодайбо шаарынын урматына аталган. Бул шаарда алтын казылат, 10 миңге жакын гана киши жашайт. Ал эми Валдай көчөсү менен чолок көчөсү Валдай шаарынын урматына коюлган. Валдай — «орус калач токочторунун» мекени, мында 14 миңге жакын киши байырлайт. Советтик мезгилде Валдайдын жанында Иосиф Сталиндин дачасы болгон экен, ал эми азыркы учурда ошол эле жерде орус президенти Владимир Путиндин резиденциясы жайгашкан.

Украинанын шаарлары экинчи орунда — дээрлик ар бир жетинчи шаар ошол өлкөдө жайгашкан. Мисалы, Дрогобыч жана Ужгород чолок көчөлөрү Батыш Украинадагы шаарлардын, ал эми Симферополь же Севастополь көчөлөрү — Крымдагы шаарлардын урматына коюлган.

Бишкектин годонимдерине ысымын берген шаарлардын саны боюнча үчүнчү орунда Кыргызстан турат. Мисалы, алардын арасында өнөр жайлуу Сүлүктү менен Кызыл-Кыя, ошондой эле республикадагы облустардын баарынын борборлору бар. Жалпы айтканда, Бишкектен кетпей эле Каракол же Нарынга барып келсе болот, болгону ошондой аталыштагы көчөгө баш багып кетиңиз.

Бишкектеги ар бир бешинчи көчө атактуу инсандардын атын алып жүрөт. Алардын жарымы — өлкөнүн маданиятына жана өнүгүшүнө салым кошкон кыргызстандыктар. Мисалы, жазуучу Жунай Мавлянов, манасчы Шапак Ырысменде уулу, саясатчы Жусуп Абдрахманов.

Бирок, адамдардын аты-жөнүн алып жүргөн көчөлөрдө да Орус Падышачылыгынын жана советтик доордун изи байкалат.

Орусиялыктардын арасында кыргыз жерин эч качан басып көрбөгөндөр көп. Мисалы, орус армиясынын башкы кол башчысы, Наполеон менен салгылашкан князь Пётр Багратион же декабристтердин көтөрүлүшүнөн кийин өлүм жазасына тартылган акын Кондратий Рылеев.

Годонимдерге аты берилген адамдар эмнеси менен таанымал болгонун изилдедик. Көрсө, ар бир бешинчиси саясий ишмер же мамлекеттик кызматкер болгон экен.

Экинчи орунда — жазуучулар, болгондо да кыргыз жазуучулар орус авторлорго караганда бир аз пайызга гана көбүрөөк. Калгандары — Казакстан, Азербайжан, Грузия жана башка өлкөлөрдүн жазуучулары.

Аскерлер менен окумуштуулар бир катарда орун алган. Окумуштуу жана академиктердин урматына Бишкекте 45 көчө аталган. Ал эми аскерлердин ысымын 51 көчө алып жүрөт — жарымынан көбү орус кол башчылары жана генералдары.

Шаардагы көчө жана чолок көчөлөрдүн дээрлик баары — эркектердики болгонун байкабай коюу болбос. Атактуу аялдардын атын даңазалаган көчөлөр 13% гана, же белгилүү кишилердин урматына коюлган годонимдердин жалпы санынан 4% гана түзөт.

Алардан тышкары Каныкей же Барчын сыяктуу кыз-келин аттары менен аталган көчөлөр да бар. Бирок алар аз.

Бишкекте аялдардын урматына ушунчалык аз санда көчөлөрдүн болгону — аткаминерлер аялдардын коомдун өнүгүшүнө кошкон салымын көз жаздымда калтыргандыгынын кесепети. Ошондой эле, шаар башкармалыктарындагы жетекчи орундарда же шаар кеңештериндеги эл өкүлдөрүнүн арасында эркектер басымдуулук кылганы да буга себеп болуп берет.

Аялдардын урматына коюлган көчөлөр жакында эле, жаңы көчөлөрдүн курулушу жана эски көчөлөрдүн аталышы өзгөртүлүшү менен пайда болуп баштады. Мисалы, Арча-Бешик конушунда аты жок көчөгө Даркүл Күйүкованын аты ыйгарылды, ал эми мурдагы Алматы көчөсүнүн бир кесиндисине алай кыргыздарынын канышасы Курманжан Датканын наамы берилди.

Башка постсоветтик шаарлардагыдай эле Бишкекте да көчөлөрдүн аталыштарын өзгөртүү өнөктүгү дүр этип алып, 1990-жылдардын соңуна, 2000-жылдардын башына туш келди. Ошол кезде бул процессте өлкөнүн эгемендигин жана улуттук иденттүүлүктү өнүктүрүүнү эске алып калышты.

Ошентип, ордо калаанын көчөлөрү кыргыз ишмерлеринин ысымдарын көбүрөөк алып калып башташты. Мисалы, Октябрдын 50 жылдыгы көчөсү улуу кыргыз дарыгери Иса Ахунбаевдин ысымы менен кайра аталды, ал эми мурдагы Дүйшөмбү/Душанбинская көчөсүнө Кыргыз ССРнин каржы министри Алиаскар Токтоналиевдин аты ыйгарылды.

Албетте, кыргызстандыктардын ысымдары көчөлөргө совет доорунда деле коюлган. Мисалы, 1940-жылдары Верхняя көчөсүнө кыргыз акыны, драматург Жоомарт Бөкөнбаевдин аты коюлган. 1970-жылдары маданият ишмерлери Атай Огонбаев жана Муратбек Рыскыловдун урматына көчөлөр пайда болгон.

Бирок, бул процессте деги кандайдыр бир мыйзам ченемдүүлүк барбы? Муну аныктоо үчүн биз Бишкекте аты өзгөртүлгөн көчөлөрдүн баарын изилдеп, картага түшүрдүк.

Картада байкалгандай, аты өзгөртүлгөн көчөлөр шаардын борбордук бөлүгүндө топтолгон — шаардын дал ушул бөлүгү XIX-XX кылымдарда жигердүү түрдө курулуп, эски годонимдерди түзгөн.

Биздин талдоого ылайык, аты өзгөртүлгөн аталыштардын абсолюттук көпчүлүгү атактуу инсандарга барып такалат.

Жаңы конуштарды кошкондо, Бишкектин чет жакалары жаңы көчөлөргө жык толуп, алардын аталыштары эгемендик жылдарында коюлган. Ал жактарда жаңы годонимдер азыркы күндө деле пайда болуп жатат. Ал эми аты өзгөртүлгөн көчөлөр жакынкы он жылда пайда болбош керек — буга мораторий киргизилген.

2013-жылы Бишкек шаардык кеңешинин депутаттары мораторийди «Бишкек шаарынын учурдагы тарыхый аттарына маани берүү жана мезгил менен текшерүү зарылчылыгы» жана «шаардын тарыхый жана маданий мурасын сактоо» менен түшүндүрүп, негиздеп беришкен. 2023-жылдын октябрь айында депутаттар мораторийди* 2033-жылга чейин узартышты.

Азыр жаңы аталыштарды жаңы түзүлгөн же аты жок көчөлөр менен чолок көчөлөргө гана берсе болот. Көчөлөргө ат коюу шарттарынын бири — ал жерде жашаган тургундардын жарымынан көбүнүн макулдугу болушу зарыл.

Бул процедура жөнүндө жободо көрүнүктүү инсандардын же кайрымдуулук кылуучулардын (мисалы, жол оңдогондордун) аты-жөнүн ыйгарыуу жөнүндө гана кеп кылынганын баса белгилеп кетиш керек.

Ошол эле учурда, Бишкекбашкыархитектуранын топонимика боюнча комиссиясында жаратылыш, музыкалык аспаптар же улуттук аң-сезимге байланыштуу аталыштардын башка категорияларына тыюу салынбайт деп айтышат. Баса, улуттук аң-сезимди ойготкон аталыштар эл арасында кеңири тараган — Бишкекте Азаттык, Биримдик, Эркин Эл көчөлөрү бар.